Brandweermannen, politieagenten, artsen, verplegers en de minister-president klagen dat er geen respect meer is. In de jongerencultuur wordt er door rappers zelfs om respect gevraagd. Vier boeddhisten kijken naar respect.
Waardering
Het boeddhisme heeft respect voor álle levende wezens en niet alleen maar voor mensen. Daarin onderscheidt het zich van andere religies, aldus Varamitra. Wij dienen zorg en aandacht te hebben, niet alleen voor andere mensen, maar ook voor dieren en de natuur. Varamitra ziet respect als het ‘ruimte geven aan anderen met erkenning van de verschillen’. Hij verwijst naar de Metta Sutta (soetra van de liefdevolle vriendelijkheid), waarin gesproken wordt over ‘een onbegrensde geest ontplooien naar omhoog, naar beneden en rondom niet benepen, vrij van haat en rivaliteit’.
Respect voert terug naar het ontwikkelen van de positieve geestestoestanden zoals hri, zelfrespect en apatrapya, respect voor een wijs advies. Bij zelfrespect gaat het erom jezelf als hoogste norm te stellen en bij respect voor een wijs advies gaat het erom respect te hebben voor je leraar. In de Metta Sutta staat het zo: ‘in zijn gedrag zij er niets laags te vinden waardoor anderen, verstandigen hem zouden laken’.
‘Er zijn de uiterlijke vormen van het tonen van respect in het boeddhisme, zoals de groet met de handpalmen tegen elkaar, de neerbuigingen en, in de Tibetaanse tradities, de lofzangen aan de leraren in de overdrachtslijn en het doen van een offerandes.’ Aan het woord is Paula de Wijs: ‘Met de meer innerlijke vormen van respect tonen we hoe we met elkaar om gaan – of horen om te gaan. Met de deugden om niet te doden, niet te stelen, geen seksueel wangedrag te vertonen, niet te liegen, toon je respect voor alle levende wezens – ze zijn belangrijk voor je. Door elkaar met mededogen en geduld te bejegenen en kwetsende woorden achterwege te laten, laat je een ander merken dat je respect voor hem hebt.’
De eerste stap voor een westerse boeddhist is het nemen van toevlucht, zegt Jildi Mohamad Sjah. Met het nemen van toevlucht toon je respect aan de Boeddha, zijn leer (de dharma) en de lerende gemeenschap (de sangha). Je toont je motivatie om je leven eenzelfde richting te geven die voor generaties boeddhisten zinvol is geweest. Respect heeft met je plaats in de samenleving en je morele houding ten aanzien van alle wezens te maken.
Tenkei Roshi gebruikt liever het woord waardering dan het woord respect. ‘Waardering duidt op wederkerigheid, de erkenning van elkaars waarde.’ Dat er soms wel wordt gezegd dat iets of iemand respect afdwingt roept bij hem vraagtekens op. Hij vraagt zich af of je dat opzettelijk kan doen zonder weerstand op te roepen. ‘Respect, of liever waardering, toont zich in onze houding naar onszelf en anderen. Meestal zien we niet goed dat we allemaal tot één groot lichaam behoren, dat we samen dat lichaam zijn. En dat leidt tot allerlei misverstanden. Het is alsof de handen van elkaar niet weten dat ze samen één geheel vormen, alsof de longen niet de functie van het hart begrijpen en de maag de darmen niet waardeert. De enige echte oplossing ligt in het directe inzicht, dat in deze wereld alles en iedereen naadloos met elkaar verbonden is. Met andere woorden, wat je aan anderen geeft, geef je eigenlijk aan jezelf; wat je anderen aandoet, doe je jezelf aan. Iemand die vanuit dat inzicht leeft noemen we boeddha. En volgens onze zen-traditie is dat inzicht bereikbaar voor iedereen.’
De Tibetaanse traditie gaat nog een stapje verder, zegt De Wijs, ‘Wij praten zelfs over eerbied.’ Respect is iemand in haar of zijn waarde laten, het feit erkennen dat die ander even veel recht heeft om er te zijn en geluk te ervaren als jij zelf.’ Maar in het boeddhisme willen we bepaalde eigenschappen ontwikkelen zoals wijsheid, geduld, echte compassie. ‘Je krijgt nog meer respect voor iemand naarmate hij iets doet dat jij niet kunt, maar wel zou willen. Is iemand heel ver ontwikkelt, dan is zij onze eerbied waardig. Wat en hoe hij is, de moeite die hij gedaan heeft zich zo te ontwikkelen, dat verdient ons respect en onze eerbied. Het grappige is, dat juist zo iemand geen respect of eerbied van ons eist.’
Kanshiketsu
Wie respectvol wil leven, neemt zich voor om zelf geen schade aan anderen toe te brengen. Maar hoe ga je om met respectloosheid van een ander? Met de schade die anderen aanrichten, de pijn die zij veroorzaken?
Tenkei ziet niets als 'waardeloos', niets om niet te respecteren of te waarderen. Hij haalt een verhaal aan van zen-meester Ummon. Toen deze eens werd gevraagd: ‘Wat is Boeddha?’, antwoordde hij: ‘Kanshiketsu’. Dit is de naam voor een bamboestok die werd gebruikt om uitwerpselen van de weg te verwijderen. ‘Alle ingrediënten van dit leven kun je waarderen, hoe verwrongen ze er ook uitzien. Onze kwalen, neuroses en maatschappelijke problemen zijn allemaal mest voor de groei naar echte emancipatie.’ Tenkei benadrukt dat respect hebben voor alles dat waardeloos lijkt, niet betekent dat we het zomaar overal mee eens moeten zijn. De Boeddha was een groot hervormer, die zich keerde tegen misstanden in zijn tijd. Maar waar hij zich vooral tegen keerde was de onwetendheid die ons belemmert dit leven lief te hebben in al haar facetten.
Respectloos
Toch zijn er ook zaken waarvoor boeddhisten geen waardering of respect hebben. Varamitra heeft geen respect voor geweld¬dadige acties en ook niet voor ongelegitimeerde machtsuitoefening. Waar Sjah moeite mee heeft zijn rituelen waar dieren worden geofferd. ‘Ik ben verbijsterd bij het zien van al dat bloed maar ben terughoudend in het tonen daarvan. Ik probeer begrip te tonen voor de sacraliteit van andermans ritueel. Maar ook al heb ik er geen respect voor, dat betekent niet dat ik er minachting voor heb. Verachting van anderen is altijd een obstakel.’ De Wijs wil op zijn minst graag begrip hebben voor datgene waar je geen respect voor kunt opbrengen. ‘Begrip is een vorm van respect; respect voor de beweegredenen van mensen die kwetsen en voor het lijden dat ten grondslag ligt van schadelijke daden.’ Erkennen en respect hebben zijn niet hetzelfde maar liggen dicht bij elkaar.
Wat belangrijk is om te beseffen is volgens Varamitra dat respectloosheid niet met respectloosheid op te lossen is, maar alleen met respect. Dat is net zo’n paradox als geweld. Geweld valt ook niet met geweld te bestrijden. Het vraagt dus een respectvolle houding om respectloos gedrag bespreekbaar te maken of te corrigeren. ‘Respect ontwikkelen’, aldus Sjah, ‘is zowel een voorwaarde als een doel voor boeddhisten.’
Respect man!
In de jongerencultuur wordt door rappers respect geëist. De Wijs is hier kort maar krachtig over: ‘Allochtone jongeren horen het respect te krijgen dat iedereen hoort te krijgen. Wie meer respect wil krijgen, zal het moeten verdienen.’ Sjah ziet graag dat we naar de jongeren luisteren: ‘Wanneer je geconfronteerd wordt met een eis van respect is het voor iedereen een goede gelegenheid om geduld en liefdevolle vriendelijkheid te beoefenen. Vervolgens handel je op een manier die op dat moment wenselijk is. Probeer samen met de jongeren te ontdekken wat zij precies met deze eis van respect bedoelen. Een gesprek kan veel verhelderen. Het eisen van respect kan betekenen dat jongeren zich niet gewaardeerd voelen, of dat zij weigeren slachtoffer te zijn. Maar het kan ook betekenen dat zij zich gewoonweg vervelend gedragen. De manier waarop iemand deze eis uit, toont ook zijn pijn.’
‘Respect werkt alleen in de samenleving als er sprake is van wederkerigheid’, zegt Varamitra. ‘Respect eisen kan helemaal niet. Dat staat haaks op de beleving van respect. Wie respect verlangt dient het ook te geven.’
Diana Vernooij is redacteur van Vorm & Leegte